ПРИМЕЧАНИЯ.
P. Scheffer-Boichorst. Zur Geschichte der Syrer im Abendlande. Mittheilungen des Institute fur Oesterreichische Geschichtsforschung. 1885, vol. VI, 521. L. ВгёЫег, „Les colonies d'orientaux en Occident au commencement du Moyen-age".
Byzanti- nische Zeitschrift, 1903, vol. XII.H. Plrenne, „Mahomet et Charlemagne", Revue beige de philologie et d'histoire. 1922, vol. I, 77.
A. Dopsch. Wirtschaftliche und soziale Grundlagen der europaischen Kultur- entwicklung. Vienna 1920, vol. II, 527. (Автор доказывает то положение, что германские вторжения не положили конца римской культуре).
Фюстель де Куланж. Франкская монархия. Dopsch. С. О. II, 342.
Е. Mayer. Deutsche und franzosische Verfassungsgeschichfe, I, 296.
з Historia Francorum (ed. B. Krusch) IV, 43; VI, 45; VIII, 1; III, 34.
M. Prou. Catalogue des monnaies merovingiennes de la Bibliotheque National tie Paris.
Pirenne. Un contraste economique. Merovingiens et Carolingiens. Revue beige de philologie et d'histoire. 1923, v. II, 225.
Historia Francorum. IV, 43; V, 5; VI, 17, 24; IX. 22. Также Григорий Великий. Epistolae I, 45.
Prou. Op. cit. 300. у
Kiener. Verfassungsgeschichte crer Provence. L. 1900; 29.
ю Marcuffi. Formulae. Ed. Zeumer I, 102.
L. Levillain. Examen critique des chartes merovingiens et carolingiennes de l'abbaye de Corbie. Paris. 1902; 220, 231, 235. Дело идет о рыночных пошлинах Фоса, около Э в Провансе.
Письма Агобарда. Monumenta Germaniae historica, V, 184.
Historia Francorum, III, 46.
Goll. Samo und die karantanischen Slaven. Mittheilungen des Jnstituts fur Oesterreichische Gechichtsforschung v. XI, 443.
Historia Francorum, III, 34.
Ibidem. VIII, 33.
Ibidem. VI ,45.
is A. Dopsch. Cit. op. II, 432. F. Dahn. Ober Handel und Handelsrecht der, Westgothen Bausteine. Berlin, II, 301.
Глава II.
Pirenne.
„Mahomet et Charlemagne'. Revue beige de philologie et d'histoire 1922. I, 86.Может быть сделано возражение, что Карл Великий завоевал в Италии королевство лангобардов и в Испании область между Пиренеями и Эбро. Но этот натиск на юг никоим образом не объясняется желанием господствовать над берегами Средиземья. Экспедиции против лангобардов были вызваны политическими причинами и особенно союзом с папством. Экспедиция в Испанию имела ту цель, чтобы установить солидную границу против мусульман.
Pirenne. Un contraste economique. Merovingiens et Carolingiens. Revue beige de philologie et (l'histoire. 1923. II, 223.
Ввоз все-таки не прекратился совершенно в это время. Последнее со-общение, известное нам об использовании папируса в Галлии, относится к 737 году; Prou. Manuel de paleographie, 3 ed. 17. В Италии папирусом продолжали пользоваться до XI века. A. Giry. Manuel de diplomatique, 494. Его ввозили сюда или из Египта илй, более вероятно, из Сицилии (там арабы ввели его производство) на кораблях, принадлежавших византийским городам юга полуострова или на кораблях Венеции (см. III главу).
Примечание 11 первой главы.
Kiener. Verfassungsgeschicbte der Provence, 31. <
A. Schulte. Geschichte des mittelalterlichen Handels und Yerkehrs zwischei* Wertdeutschland und Jtalien. L. 1900, II, 59.
Vogel. Die Normannen und das Frankische Reich. Heidelberg. 1906.
Charles de la Ronciere. Charlemagne et la civilisation maritime au IX siecle. Le moyen age 1897, X, 201.
Dopsch. Die Wlrtschaftsentwickling der Karolinglrzeit, II, 180. Мы должны иметь в виду, что многие известия о купцах принадлежат Меровингскому периоду или далеки от того значения, которое им приписывается. См. также Thompson. The Commerce of France in the IX century. The Journal of Political Economy. 1915, XXIII, 857.
Pirenne. Draps de Frise ou draps de Flandfe? Vierteljahrschrift fur Social? und Wirtschaftsgeschichte, 1909; v. VII, 308.
M. Prou. Catalogue des monnaies carolingiennes de la Bibliotheque Nationale, 10.
W.
Vogel. Die Normannen und das Frankische Reich, 62.Capitularia regum Francorum, ed. Boretius, v. II, 250.
Письмо Агобарда; см. примечание 12 I главы.
Томпсон доказывает противоположное, но греческое происхождение Саррі, на чем основана его теория, не может быть принято. См. примечание 10.
Imbart de la Tour. Des immun^s commerciales acco^es aux eglises du VIII ou IX siecle. Etudes d'histoire du Moyen §ge, dediёes a Gabriel Monod. Paris, 1896; 7К
Prou. Catalogue des monnaies carolingiennes de la Bibliotheque Nation. XLV. Цент Vioo доллара.
м M. Prou. Cit. op. LXI.
Waitz. Deutsche Verfassungsgeschichte 2 ed. 1885. IV, 112.
Ibid. IV, 54.
82 Wittich. Die Grundherrschaft in Nordwestdeutschland. L. 1896. H. Pirenne. Libert6 et propriete en Flandre du IX au XII siecle. Bulletin de TAcademie Royale de Belgique. Classe des lettres, 1906; H. van Wervekd* Grands proprietaires ett Flandre au VII et au VIII siecle; Revue beige de philologie et d'histoire 1923; II, 32 L
Capitularia regum Francorum ed. Boretius I, 125.
Перечень рент аббата Ирминона — главный источник наших знании об этой организации. См. Gareis Capitulare de villis. Die Landguterordnung Karls des Grossen. Berlin, 1895; также Bloch. L'origine et la date du Capitulare de villis. Revue historique 1923. v. CXLIII, 40.
Некоторые авторы верили, что продукты домена были предназначены для продажи. См., например, F. Keutgen Amter und Zunfte, 1903; 58. Действи-тельно, в некоторых исключительных случаях и, например, во время голода.. продажа имела место. Но как общее правило здесь, конечно, продажи не было. Тексты показывают, что противоположные примеры слишком малочисленны и двусмысленны, чтобы быть убедительными. Очевидно, все хозяйство вотчинной системы более позднего средневековья находится в вопиющем противоречии с этой идеей выгоды.
По этому вопросу можно обратиться: N. Rostovtzeff, Iranians and Greeks. In South Russia. Oxford, 1922. Thomsen. The Relations between Ancient Russia and Scandinavia and the Origine of the Russian State Oxford, 1877.
Ключевский- Русская история, I. Кулишер. История русской торговли. 1923.27 De administrando imperio (написано около 950 г.). Для этого источника превосходный комментарий дает Thomsen. op. с.
Глава III.
Об этом см. главу I.
Об этом см. главу I.
L. Huberti. Studien zur Rechtsgeschichte der Gottesfrieden und Landfrieden Ansbach. 1892.
Это особенно верно для северной Европы. В южной Франции и Италии, наоборот, где рихмская муниципальная организация лучше сохранилась, графы обыкновенно жили в городах. /
Города IX и X века еще не изучены в должной степени. Что о них сказано здесь и дальше взято из различных пунктов капитуляриев так же,, как и из некоторых скудных текстов в хрониках и в житиях святых. Для городов Германии, к несчастию гораздо менее многочисленных и менее важных, чем города Галлии, читатель должен обратиться к интересной книге S. Rietschel. Die Civitas auf deutschen Boden bis zum Ausgange der Karolingerzeit. Leipzig, 1894.
Я постараюсь естественно охарактеризовать только общее положение. Я знаю, что должны быть сделаны многочисленные исключения. Но они не могут изменить общее впечатление, которое получается от изучения ценных данных.
S. Rietschel. Die Civitas auf deutschen Boden bis zum Ausgange der Karolingerzeit, 93.
Blanchet. Les enceintes romaines de la Gaule. Paris. 1907.
L. Halphen. Paris sous les premiers Capetiens. Paris, 1909; 5.
L. H. Labande. Histoire de Beauvais et de ses institutions communales. Paris. 1892, 7.
Vogel. Die Normannen und das frankische Reich. Heidelberg. 1906. 271.
До прибытия норманов здесь не было ни одного или почти ни одного» укрепленного места вне епископских городов. Hariulphe. Chronique de l'abbaye de Saint Riquier. Paris, 1894; 118.
О значении этих слов К. Hegel. Neues Archiv der Gesellschaft fur aitere deutsche Geschichtskunde, 1892. vol. XVIII и Des Marez. Le sens juridique du mot oppidum. Festschrift fur H. Brunner. B. 1910.
18 H. Pirenne.
Les villes flamandes avant le XII siecle. Алпаїев de l'Est et du Nord. 1905. vol. I, 12.w F. W. Maitland. Township and Borough. 1898.
Читатель сравнит также города запада с городами, выстроенными в X в. для защиты против славян вдоль Эльбы и Саала Генрихом Птицеловом. D. Schafer. „Die Milites agrarii des Witukinds", Abhandlungen der Berliner Aka- demie, 1905; 572. Для социальной роли городов мы ограничимся цитатой следующего текста, который кажется чрезвычайно характерным; дело идет об основании в 996 году Като-Камбрези: ,,ut esset obstaculum latronibus prae- sidiumque libertatis circum et circa rusticanis cultoribus". „Gesta episcoporum Cameracensium"—Monumenta Germaniae historica, v. VII, 450.
Глава IV.
1 О росте населения в течение XI века Lambert de Hersfeld, Annales. ed. О. Holder-Egger, Hanover, 1894, 121. Suger. Recueil des Historiens de la France v. XII, 54; Herman de Tournai, Monumenta Germaniae historica, v. XIV, 344.
H. Pirenne, Histoire de Belgique, v. f, 4 ed. 148; 300.
L. M. Hartmann. „Die wirtschaftliche Anfange Venedigs". Vierteljahrschift fur Social und Wirtschaftsgeschichte, 1904, v. II.
A. Andгёadёs. De la population de Constantinople sous les empereurs byzantins, Rovigo, 1920. До сих пор нет экономической истории Константинополя. За отсутствием лучших работ можно указать Brentano. Die bizantinische Volkswirtschaft. Leipzig, 1917.
R. Heynen. Zur Entstehung des Kapitalismus in Venedig. Stuttgart. 1905,15.
« R. Heynen. Op. с, 23.
К. Schaube. Handelsgeschichte der romanischen Volker, 61.,
W. von Heyd. Histoire du commerce du Levant au Moyen age, v. I, 98.
W. von Heyd. Op. cit., 121; K. Schaube. Op. cit., 49.
E. Du МёгП. Poesies populaires latines du Moyen age. Paris. 1847, 239.
K. Schaube. Op. cit., 125.
Schulte. Geschichte der taandelsbeziehungen zwischen Westdeutschland und Italien. Leipzig, 1900, v. I, 8Q.
w K. Schaube. Op. cit., 90.
Galbert de Bruges. Histoire du meurtre de Charles le Bon, Comte de Flandres, ed.
H. Pirenne. Paris, 1891; 28.См. главу II.
W. Vogefl. „Zur nord und westeuropaischen Seeschiffart im friiheren Mittel- alter\ Hansische Geschichtsblatter. 1907, v. XIII, 170. A. Bugge. „Die Nordeuro- paischen Verkehrswege im friihen Mittelalter", Vierteljahrschrift fiir Social und Wirtschaftsgeschichte, 1906, v. IV, 227.
Engel and Serrure, Manuel de numismatique du Moyen age, v. II, 505.
18. F. Lieberman. Die Gesetze der Angelsachsen v. I, 233.
19 H. Pirenne. Draps de Frise ou draps de Flandre? Vierteljahrschrift fur Social und Wirtschaftsgeschichte. 1909, v. VII, 308.
Глава V.
R. Heynen. Zur Entstehung des Kapitalismus in Venedig, 81.
a Ibidem, 65.
Eugene H. Byrne. „Commercial contracts of the Genoese in the Syrian Trade of the XII century". The Quarterly journal of Economies, 1916; 128. Genoese Trade with Syria in the XII century. American Historical Review, 1920, 191.
R. Heynen. Zur Entstehung des Kapitalismus in Venedig, 18. H. Sieveking. „Die kapitalistische Entwicklung in den italienischen Stadten des Mittelalters". Vierteljahrschrift fiir Social und Wirtschaftsgeschichte. 1909, 64.
H. Pirenne. „The stages in the social History of Capitalism", American Historical Review, 1914. „Les periodes de l'histoire sociale du capitalisme". Bulletin de I'Academie Royale de Belgique. Classe des lettres. 1914. 258.
The liber miraculorum sancte Fidis, ed. A. Bouillet, 63.
Эта книга говорит в отношении купца: „Et sicut negotiatori diversas orbis partes discurrenti, erant ei terra marisque nota itinera, ac viae publicae diver-ticula, semitae, leges moresque gentium ac linguae".
F. Kurschmann. Hungersnote im Mittelalter. Leipzig, 1909.
W. Vogel. „Ein seefahrender Kaufmannum 1100й, Hansische Geschichtsblatter. 1912, 239.
Книга о жизни св. Годрика повествует: „Проведя детские годы дома в простой обстановке, он, став более зрелым, начал искать более разумных путей в жизни и заботливо и настойчиво изучать документы, говорящие о мирской прозорливости. Поэтому 6н стал заниматься не сельским хозяйством, но изучил дело, требующее большей смышлености, дело купца. Он начал посещать рынки и сначала в мелких торговых делах стал учиться получать барыши, а потом мало-помалу развивать свои юношеские способности и направлять их на дела более крупного масштаба".
10 Кто затевает дело, чтобы получить выгоду, давая деньги в рост, тот — купец, которого изгоняют из божьего храма. Decretum I, dist./88. Церковная точка зрения на торговлю изложена у F. Schaube: „Der Kampf gegen den Zinswucher, ungerechten Preis und unlauteren Handel im Mittelalter, Freiburg- im-Bregau 1905.
иМы находим подобную организацию в Далмации. lirecek. „Die Bedeutung von Raguza in der Handelsgeschichte des Mittelalters", Almamach der Academie „ der Wissenschaften in Wien, 1899 382.
W. Stein. „HanzaV Hansische Geschihtsblatter, 1909, 53; Pirenne. „La hanse flamande de Londres". Bulletin de l'Academie Royale de Belgique, Classe des lettres, 1899, 80.
H. Pigeonneau. Histoire du commerce de la France, v. I, 104.
См. примечание 6. Galbert de Bruges. Histoire de meurtre de Charles le Bon содержит жалобы горожан на графа Вильгельма Нормандского. „Он запер нас в этой земле, чтобы мы не могли торговать и чтобы все, чем мы до сих пор владели, мы прожили, не имея прибыли, не торгуя и не приобретая товаров".
Ch. Gross. „The court of Piepowder". The Quarterly Journal of Economics. 1906, 231. Здесь мы имеем дело „с иностранным купцом или каким-нибудь странником по королевству, не имеющим определенной оседлости внутри графства, бродягой, которого звали пыльные ноги".
Acta sanctorum, IV, 42. Купец назван слугой дьявола—diaboli minister.
Пример обращения купца совершенно аналогичный обращению Годрика и в ту же самую эпоху дан „Житием Теогера". Monumenta Germaniae historica XII, 457.
Н. Pirenne. „L'origine des constitutions urbaines au moyen age". Revue historique. 1895, v. LVII, 18.
Ibid. 30. Goldschmidt. Universalgeschichte des Handelsrechts, 125.
2°. Alpert. De diversitate temporum (Monumenta Germaniae historica, v. IV, 718) говорит о купцах Тиля, что они решают судебные дела не по закону, но по усмотрению.
Глав^ VI.
6 H. Pirenne. „L'origine des constitutions urbaines au Moyen age". Revue historique, 1895, v. LVJI, 66.
7 Хронист Gilles d'Orval, например, говоря о свободах, пожалованных городу Гюи льежским епископом в 1066 году, упоминает о немногих моментах, умалчивая об остальном, „чтобы не надоедать читателю". Он, очевидно, думает о клириках, для которых он пишет.
^ Richer. Historiae, III par. 103. „Убежище купцов, о0несенное стеной наподобие города, отделенное от города рекой Мозой, но связанное с ним двумя перекинутыми мостами".
В старом городском праве Страсбурга новое поселение называется „внешним городом" (urbs exterior).
Gesta episcoporum Cameracensium. Monumenta Germaniae historica, VII, 499 .
Kiener. Verfassungsgeschichte der Provence, 212.
Digeste, L. 16, 59. „Ро/tus называется огороженное место, куда ввозятся товары и откуда они вывозятся". Исидор Севильский; Этимология, книга XIV^ глава VIII, 39, 40. „Portus называется от вывозимых товаров".
В XII веке слово еще удерживало свое первоначальное значение места выгрузки: „Внутри бурга Бризаха и общины Арентиненской не будет portus'a, который в просторечии называется ladstradt, разве только около Бризаха". Gengler. Stadtrechtsaltertumer, 44.
Н. Pirenne. „L'origine des constitutions urbaines au Moyen age". Revue historicjue, v. LVII, 12.
Murray. New Englich Dictionary, v. VII, p. II, 1136.
Monumenta Germaniae historica, XV, 841.
H. Pirenne. „Les villes flamandes avant le XII siecle". Annales de l'Est et du Nord I, 22.
Мы можем сделать то же самое наблюдение, касающееся городов Баве и Тонгре, которые были важными административными центрами на севере Галлии в римскую эпоху. Не будучи расположены по течению какой-либо реки, они не получили выгод от оживления торговли. Баве исчез в IX веке. Тонгре остается, но не имеет никакого значения до наших дней.
Естественно, нельзя требовать, чтобы развитие имело место в каждом городе в совершенно одинаковых формах. Купеческий пригород не везде ясно отделяется от основного бурга, как, например, во фландрских городах. В соответствии с местными условиями вселяющиеся купцы и ремесленники создавали свои колонии разными путями. Здесь только главные линии разви-тия могут быть даны. См. по этому вопросу замечания Оттокара: Опыты по истории французских городов. Пермь, 1919, 244.
В 1042 году церковь бюргеров в Сен Омере была выстроена, за счет известного Ламберта, который был по всей вероятности сам бюргером. Giry. Histoire de St. Omer. Paris. 1877, 3'69. '
См. карту Брюгге в начале XII в. в Galbert de Bruges, Histoire du meurtre de Charles le Bon, Comte de Flandre, edit Pirenne. Paris, 1891.
Boretius. Capitularia regum francorum, II, 405.
См. примечание к III главе, 14, текст, цитированный для Камбре. В ?>рюгге в начале XII века город был защищен только деревянным палисадом.
См. главу IV.
Monumenta Germaniae historica, XV, 616.
Monumenta Germaniae historica VII, 540 и Gesta abbatum Prudenen- sium X, 310.
Monumenta Germaniae historica XV, 594.
2« H. Pirenne. Belgian Democracy — Its Early History, Manchester, 1915; 201.
H. Labande. Histoire de Beauvais, Paris, 1892, 55.
Для положения земельного владения в городах см. Des Marez, Etude sur la ргорг1ё1ё fonctere dans les villes du Moyen age et specialement en Flandre. Ghent, 1898. Самое древнее известное нам сообщение об освобождении городских земель восходит к началу XI в.
Глава VII.
Н. Pirenne. „L'origine des constitutions urbaines au Moyen age". Revue historique, v. LVII, 25; 34.
Ibidem; 25; 34.
•5 G. Kurth. Notger de Liege et la civilisation au X siecle, Brussels, 1905.
4 H. Pirenne, Belgian Democracy, 27. F. Keutgen. Amter und Ziinfte, 1903; 75. Мы находим среди английского духовенства ту же самую враждебность к среднему классу, как и среди немецкого и французского духовенства. ,К. Hegel. Stadte und Gilden der germanischen Volker. Leipzig, 1891; I, 73.
:> Hauck. Kirchengeschichte Deutschlands, III, 692.
6 K- Hegel. Geschichte der Stadteverfassung von Italien. Leipzig, 1847; II, 137.
' R. Davidsohn. Geschichte von Florenz. Berlin. 1896—1908. 1, 345; 350.
s F. Kiener. Verfassungsgeschichte der Provence, 164.
» W. Reinecke. Geschichte der Stadt Gambrai. Marburg, 1896.
ю H. Labande. Histoire de Beauvais, 55.
Guibert de Nogent. De vita sua, edit G. Bourgen, 156.
H. Pirenne. „Les villes flamandes avant le XII siecle". Revue de l'Est et du Nord, 1905, I, 9; Belgian Democracy, 64. Histoire de Belgique, 4 ed, I, 170.
Vi G. Espinas and H. Pirenne. „Les coutumes de la gilde marchande de Saint Omer". Le Moyen age 1901, 196. H. Pirenne. „La hanse flamande de Londres". Bulletin de l'Academie Royale de Belgique, Classe des lettres 1899, 65. Для роли, которую играли гильдии в Англии, см. фундаментальную работу Ch. Gross: The Gild Marchant, Oxford, 18У0. "См. также К. Hegel. Stadte und Gilden der ^germanischen Volker. Leipzig, 1891; H. Van der Linden. Les gildes marchandes dans pes pays Bas au Moyen 2ge. Ghent, 1890. Koehne. Das Hansgrafenamt, Berlin, 1893.
A. Giry. Histoire de la ville de St. Omer. Paris, 1877; 371.
Г) Оттокар. Опыты по истории французских городов. Пермь, 1919.
Galbert de Bruges. Histoire du meurtre de Charles le Bon, Comte de Flandre, edit H. Pirenne. Paris, 1891; 87.
Capitularia regum Francorum, edit. Boretius, v. II, 405.
Beaumanoir. Coutumes de Beauvaisis, edit. Salmon. I.
Монументальная работа Эспинаса — Espinas. La vie urbaine de Douai au Moyen ade. Paris, 1913.4— должна быть использована, чтобы получить идею о разнообразии мероприятий городского регулирования.
Карта города Айра в 1188 году у L. A. Warnkoenig, Flandrische Staats und Rechtsgeschichte, Tubingen, 1842, III, appendix, 22.
Глава VIII.
V. an Werveke. Comment les etablissements religieux beiges se procuraient-ils du vin au haut Moyen age? Revue beige de philologie et d'histoire, 1923. II, 643.
R. Genestal. Role aes monasteres comme etablissements de credit. Paris, 1901.
H. Pirenne. Les periodes de l'histoire sociale du capitalisme. Rdvue beige
de philologie et d'histoire. 1923. II, 269.
Ibidem, 281.
M. Stead. William Cade, a Financier of the XII c. English Historical Review, 1913. 209.
Guillame le Breton. Philipidis Monumenta Germaniae historica, XXVI, 321