У нй ВялІкага княства Лггоускага з Польшчай

ВялІкае княства Лггоускае з першых дзён свайго гснавання вымушана бьшо прыняць на сябе удары нямеІжа-каталщюх захопнІкау. У другой палове XIV ст. найбольш сур'ёзным во- рагам княства стау Тэутонсю ордэн, яю вёу захоганцюя войны пад лозунгам! хрысцІянІзацьн лЬоуцау-паганцау.

заходнярускк, беларускк і украІнскІя земли Складаныя адно- ciHbi у княства 6bwi і з ПольскІм каралеуствам. Ваенныя cy- тычю адбывалІся пастаянна - тым больш што у другой палове XIV ст. BKJI бьшо значна мацнейшым за Польшчу.

У той час адносшы пам!Ж Польшчай і ВялІкІм княствам ЛІтоускІм характарызавапІся не толью сутычкамІ, але і !мкненнем да саюзу, асаблІва у пытанн! процщзеяння тэутонскай агрэсП. ЗблІжэнню дзвюх краш садзейнІчау шчаслІвы выпадак. У 1370 r., пасля смерцІ КазІмІра III, карона Польшчы перайшла да Анжуйскай дынастьн, якая юравала у Венгрьп. Аднак у 1382 г. кароль ЛюдвІк Анжуйсю памёр і на польскІ трон была прызначана яго дачка Ядзвйа, якой у той час бьшо 15 гадоу. Па ІнІцыятыве польсюх магнатау і ката- лІцкага духавенства ЯдзвІзе nanani шукаць мужа, а Польшчы караля. ПаколькІ польсюя феадалы бьйн зацІкаулены ва устанауленнІ цесных сувязей з ВКЛ, вялІкаму князю Ягайле было прапанавана на пэуных умовах стаць мужам ЯдзвІгІ і каралём Польшчы.

ЗацІкауленасць ва умацаванш адноЫн з Польшчай бьша і у Ягайлы. Саюз дазваляу умацаваць як знешшя, так і унутраныя пазІцьп пануючага класа ЛІтоускага княства. Па шщыятыве Польшчы 14 жшуня 1385 г. у замак Крэва - рэ- зщэнцыю вялІкага князя - прыехалі польскІя паслы. ПачалІся перамовы з Ягайлам. У вышку перамоу бьшІ выпрацаваны умовы дзяржауна-прававога саюзу Польшчы і ВКЛ, што знайшло увасабленне у спецыяльным акце. У адпаведнасц! з гэтым дакументам Ягайла абавязвауся далучыць усе землІ ВКЛ да Польшчы; адпусцщь усіх палонных палякау; пры- няць каталщкую веру і распаусюдзІць яе ва усіМ княстве; за- плацщь 200 тыс.

Умовы саюзу (унй) выклІкаюць здзІуленне, бо тэкст гэтага дагавора нагадвае акт безагаворачнай каштуляцьп мацней- шай дзяржавы (ВКЛ) перад слабейшай (Польшчай). Нельга не пагадзщца з прафесарам Я.А. Юхо, яю гаворыць аб паз-

нейшай фальЫфжацьп каталщюм духавенствам сапрауднага тэксту Крэускага пагаднення .

У лютым 1386 г. Ягайла ажашуся з Ядзвшай і пераехау у Польшчу, прызначыушы намеснжам у Вялшм княстве свай- го брата Сюргайлу (Івана). Таюм чынам, Крэускае пагаднен- не не пашкодзша незалежнасщ княства, не прывяло да яго лІквщацьн (скасавання), а толью устанавша яго саюзныя ад- ноЫны з Польшчай пад вяршэнствам Ягайлы. Адасобленасць княства падкрэслІвалася і тым, што адразу пасля уступлення Ягайлы на польсю прастол і прызначэння вялшм князем лггоусюм Сюргайлы Ягайла не зняу з сябе паунамоцтвау главы Вялжага княства, а узначалІу адначасова дзве дзяржавы. Тым самым бьша установлена персанальная (асабютая) ушя памІж гэтымІ дзяржавамІ.

Псторыя даказала, што саюз памІж BKJI і Польшчай быу выгадны абедзвюм дзяржавам і уЫм народам Усходняй Еуропы, бо дазваляу аб'яднаць сшы супраць нямецкай і та- тарскай агрэсш. Ён быу карысны і для развщця вытворчых сш, гандлёвых сувязей.

Выконваючы свае абяцанш, Ягайла пад нащскам польскай шляхты і катал iiucara духавенства 20 лютага 1387 г. выдау першую грамату (прывшей). Другая грамата (прывшей) бьша выдадзена Ягайлам 22 лютага 1387 г. і адрасавалася ката- лщкаму духавенству, але закранала Інтарэсы усяго народа і фактычна дапауняла грамату ад 20 лютага.

Натуральна, што дыскрымшацыйныя для праваслаунай знащ законы выклІкалІ у яе асяроддзІ рэзкае незадавальненне палІтыкай вярхоунай улады Вялжага княства, парадзш сепа- ратысцюя Hacrpoi. Нездарма ужо у 1388 г. урад СкІргайлы вымушаны быу выкарыстаць дапамогу польскІх сш супраць абуранага насельнІцтва ВІцебскай і Полацкай зямель.

Незадавальненне праваслаунай знащ' першым скарыстау ВЬаут, якх Bbiciyniy з праграмай стварэння самастойнага "Руска-ЛІтоускага каралеуства, якое супраць стала б з аднаго

Гл.: ЮхоЯ.А. Каротю нарыс псторьн дзяржавы і права Беларусь С. 84 - 85; ЮхоІ. Крынщы беларуска-лггоускага права. Мн., 1991. С. 179 - 180.

боку Польшчы, а з другога - Масквы"1. Для яе ажыцдяулення Вггаут узяу у саюзнІкІ (хауруснш) праваслауную знаць, апа- зІцыйную каталІцкай Польшчы, што вымусша Ягайлу пайсщ на KaMnpaMic. Востраускае пагадненне 1392 г. і Вшенска- Радамская утя 1401 г. зафжсавалІ уступкІ Ягайлы. Так, у вынжу перагаворау у Востраве (каля Лщы) 5 жшуня 1392 г. было заключана пагадненне, паводле якога аслабшася пры- мусовае акаталІчванне, не дазвалялася утрымлІваць польсюх ваяроу у беларусюх і лггоусюх гарадах. Замест Сюргайлы вялшм князем лггоусюм быу прызначаны ВІтаут, але і ён прызнау верхаводства Ягайлы.

Востраускае пагадненне спынша унутраную барацьбу у BKJI і умацавала яго саюз з Польшчай на аснове персаналь- най уни. Пагадненне юрыдычна аформша тыя фактычныя узаемаадноЫны, яюя склалюя памІж дзвюма дзяржавамІ пас- ля уступлення Ягайлы на польсю прастол.

18 студзеня 1401 г. у ВшьнІ найбольш уплывовыя феада- лы-катол1к1 пацвердзшІ саюз з Польшчай, а у сакавІку таго ж года у Радаме польскІя феадалы прышнп аналагІчную паста- нову. Таюм чынам, саюз, заснаваны на персанальнай унЛ, быу зноу юрыдычна замацаваны у Вшенска-Радамсюм дага- воры. Феадалы ВКЛ абяцалІ выступаць супраць ворагау і ахоуваць польсюя inrapacbi як свае уласныя, а польсюя феадалы абяцал! баранІць Інтарэсылггоускай знащ.

Вшенска-Радамская унІя пацвердзша адасобленасць і ca- мастойнасць ВялІкага княства, а таксама правы BiTayra як самастойнага юраунжа дзяржавы. Акт Вшенска-Радамскай унЙ вызначыу сутнасць дзяржауна-прававой сувязІ княства з Польшчай як персанальную унто дзвюх дзяржау пад верха- водствам аднаго гасудара.

У гады княжання BiTayra ВКЛ дамаглося найболынай ма- гутнасцІ; нездарма летапІсцы пазтызуюць і услауляюць яго вобраз.

Трекое И.Б. Очерки по истории международных отношений Восточной Европы XIV - XVI вв. M., 1963 С. 74.

саваў буйныя княствы, у Полацк і Віцебск замест князёў былі накіраваны намеснікі і г.д.

Найбольшы аўтарытэт Вітаўт набыў пасля разгрому Тэўтонскага ордэна 15 ліпеня 1410 г. пад Грунвальдам. Глы- бокае задавальненне, атрыманае ў выніку сумеснага про- цістаяння крыжакам, выклікаладажыцця новыя спробы уніі і больш цеснае збліжэнне Польшчы і ВКЛ. Аднак Полынча, якую падштурхоўваў каталіцкі свет, жадала навязаць свае ўмовы ўсходняму суседу. Таму, калі па ініцыятыве Ягайлы ў кастрычніку 1413 г. у Гарадзельскім замку (на Заходнім Бугу) выпрацоўвалі ўмовы уніі дзвюх дзяржаў, кароль і польская шляхта пачалі шукаць падтрымку ў шырокіх слаях літоўскай і беларускай шляхты каталіцкага веравызнання.

Асноўныя палажэнні Гарадзельскай уніі юрыдычна зама- цаваны ў трох граматах (прывілеях). Першая выдадзена ад імя 47 польскіх феадалаў, якія надзялялі 47 феадалаў-като- лікаў BKJI сваімі гербамі і тым самым прымалі іх у сваё гер- бавае брацтва. У другой феадалы-католікі прымалі гербы польскіх феадалаў і абяцалі быць з імі ў вечным сяброўстве і саюзе. У выпадку смерці Вітаўта яны абяцалі не абіраць сабе князя без нарады і згоды польскіх феадалаў. Тыя у сваю чаргу у выпадку смерці Ягайлы таксама не павінны былі выбіраць новага караля без парады і згоды Вітаўта і феадалаў ВКЛ. У трэцяй грамаце, якая ўвайшла ў гісторыю як Гарадзельскі прывілей, польскі кароль Ягайла і вялікі князь Вітаўт абяцалі прызначаць на дзяржаўныя пасады феадалаў-католікаў, якія прынялі польскія гербы, і дазваляць ім свабодна распа- раджацца маёмасцю ў сваіх маёнтках, каб узняць іх грамад- скае становішча. У прывілеі канстатавалася, што з прыняц- цем каталіцтва ВКЛ "далучаецца, уключаецца, злучаецца, перадаецца" Польскаму каралеўству.

Канстатацыя таго факта, што караля Польшчы павінны бьші выбіраць толькі са згоды Вітаўта і феадалаў ВКЛ, свед- чыла аб раўнапраўным становішчы Вялікага княства і Поль- скага каралеўства, а словы аб зліцці дзяржаў не мелі ў той час новага дзяржаўна-прававога значэння, бо саюз дзвюх дзяр- жаў не змяніўся, застаўшыся ў форме персанальнай уніі.

Сцвярджэнне, што ўсе некатолікі, у асноўным правас- лаўныя, не павінны бьші дапускацца на дзяржаўныя пасады і засядаць у панскай Радзе, мела ідэалагічны, а не практычны характер, бо большасць мясцовага кіраўніцтва і значная частка паноў-рады належані да праваслаўнай веры .

У 1430 г. з абраннем на вялікакняжацкі прастол Свід- рыгайлы, прыхільніка самастойнасці ВКЛ, адносіны паміж дзвюма дзяржавамі сапсаваліся настолькі, што справа дайшла да ваенных дзеянняў супраць Польшчы. Праз чатыры гады (1434 г.) пасля смерці Ягайлы унія была поўнасцю скасавана.

Другі этап персанальнай уніі BKJI з Польшчай пачаўся з абрання ў 1447 г. на польскі трон сына Ягайлы вялікага князя літоўскага Казіміра, які стаў на чале дзвюх самастойных паўнапраўных дзяржаў. Пасля смерці Казіміра ў 1492 г. унія была перапынена, а ў 1501 r., калі каралём Польшчы быў аб- раны вялікі князь літоўскі Аляксандр, адноўлена. Пасля смерці апошняга польскія феадалы зноў абралі сваім каралём вялікага князя Літоўскага Жыгімонта I і унія захавалася. Яна працягвала сваё існаванне і пасля ўступлення на польскі трон Жыгімонта II Аўгуста.

Такім чынам, з заключэннем у 1385 г. Крэўскай уніі быў заснаваны дзяржаўна-прававы саюз, з якога пачалося пасту- повае і ўстойлівае збліжэнне Вялікага княства Літоўскага з Польскім каралеўствам. Можна сцвярджаць, што да канца XVIII ст. гісторыя народаў Беларусі, Украіны, Літвы і Польшчы была звязана з гэтым саюзам. Ён унёс вялікія зме- ны ў дзяржаўны лад ВКЛ і Польшчы, істотна паўплываў на развіцдё сацыяльна-эканамічных, палітычных і культурных сувязей гэтых народаў.

Гл.: ЮхоІ.А. Гарадзельскі прывілей 1413 г. // Энцыкл. гіст. Беларусі. Мн., 1994. Т. 2. С. 470.