Феадальнае права і яго характарыстыка

Ha наш погляд, разгляд феадальнага права Беларусі мэтаз- годна пачынаць з характарыстыкі дзяржаўнага права, тым больш што яго нормы былі дастаткова поўна і добра тэарэ- тычна распрацаваны ўжо ў Статуце 1588 r., тады як у краінах Заходняй Еўропы дзяржаўнае права пачало фарміравацца толькі ў XVIII ст.

Пры разглядзе пытання аб грамадскім і палітычным ладзе BKJI у XIV - XVI стст. мы падрабязна спыняліся на прабле- мах дзяржаўнага права Беларусі, а таму зараз дадзім толькі яго агульную характарыстыку. Перш за ўсё трэба адзначыць, што дзяржаўнае права замацоўвала феадальны грамадскі лад і адначасова ўтрымлівала нормы (па Статуце 1588 r.), якія сведчаць аб з'яўленні парасткаў буржуазнага права. Напрык- лад, абвяшчалася фармальная роўнасць усіх перад законам, але сам закон не быў аднолькавым для ўсіх. Прасталюдзіны не дапускаліся на соймы, ім забаранялася даваць значныя пасады ў дзяржаўным апараце і г.д. Усё насельніцтва было падзелена на саслоўі: шляхту, духавенства, мяшчан і простых людзей. Кожнае саслоўе ў сваю чаргу таксама дзялілася на некалькі груп. Прававое становішча шляхты рэзка адроз- нівалася ад становішча прадстаўнікоў іншых саслоўяў.

Кіраўніком дзяржавы і галоўнай асобай у краіне быў вя- лікі князь - "господар". Пасля Люблінскай уніі ўсе літоўскія вялікія князі адначасова з'яўляліся каралямі Польшчы. Закон даваў вялікаму князю шырокія паўнамоцтвы ў галіне ўнутранага кіравання і міжнародных зносін. Але ён кіраваў не аднаасобна, а, як правіла, з удзелам рады, сойма і службо- вых асоб вярхоўнага кіравання. Вялікі князь быў абмежава- ным манархам, аднак у яго становішчы меліся сур'ёзныя ад- розненні ад становішча другіх еўрапейскіх манархаў. Апошнія заключаліся ў выбарнасці і большай абмежаванасці правоў у галіне заканадаўства і суда. Цікавую заувагу наконт гзтага робіць прафесар Я.А. Юхо, які піша: "Яго прававое становішча ўтрымлівала ў сабе і некаторыя элементы права- вога становішча прэзідэнта ў рэспубліцы: яго правы за- сноўваліся на выбарным пачатку, на прававых нормах Статута, агульназемскіх прывілеяў і бьші дэлегаваны ад класа феа- далаў" .

Аналіз нормаў Статута 1588 r., што вызначалі структуру, кампетэнцыю і характер дзейнасці цэнтральных устаноў і самых важных службовых асоб, дазваляе зрабіць вывад, што яны мелі прагрэсіўнае значэнне для свайго часу. У іх выразна [21]

бачна зараджэнне органаў галіновага кіравання (напрыклад, на чале асобных напрамкаў кіравання стаялі маршалак земскі, гетман найвышшы, канцлер, падскарбій і інш.).

У сярэдзіне 60-х гг. XVI ст. у BKJI было завершана пра- вядзенне адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы. Дзяр- жава была падзелена на ваяводствы, паветы, воласці, трэ- манні. У сістэме мясцовага кіравання вышэйшымі службо- вымі асобамі ў ваяводстве з'яўляўся ваявода, а ў павеце - стараста.

Ha ўсе вышэйшыя пасады, як правіла, прызначаліся буйныя феадалы найбольш значных родаў, толькі ўраджэнцы ВКЛ, якія мелі пэўную адукацыю ці практычны вопыт дзяр- жаўнай службы.

Найбольш выразна зараджэнне новага буржуазнага права выявілася ў шэрагу грамадзянска-прававых нормаў Статута 1588 r., якія мелі характар усесаслоўнасці. Таму побач з та- кімі нормамі, як непрызнанне за сялянамі права ўласнасці на зямлю і іншымі абмежаваннямі іх правоў існавалі нормы, што рэгулявалі дагаворныя адносіны куплі-продажу, пазыкі, залогу, арэнды, абавязкі ў адносінах працы па найме, а так- сама нормы спадчыннага права. I ўсё ж маёмасныя адносіны ў асноўным рэгуляваліся ў залежнасці ад праваздольнасці людзей, іх саслоўнай прыналежнасці, веравызнання, месца жыхарства (горад, вёска) і прававога становішча старой у грамадстве і сям'і. Найбольш поўнай праваздольнасцю вало- далі дзяржава, царква і вярхі класа феадалаў. Яны маглі сва- бодна распараджацца сваёй маёмасцю, ажыццяўляць усе віды грамадзянска-прававых пагадненняў. Даволі шырокай праваздольнасцю валодала і маламаёмасная шляхта, хаця яе правы былі абмежаваныя (напрыклад, права распараджацца вы- служаным маёнткам). Праваздольнасць простых людзей не была роўнай і залежала ад шэрагу фактараў. Так, мяшчане буйных гарадоў карысталіся большымі правамі, чым жыхары вёсак і мястэчак, католікі мелі перавагу перад праваслаўнымі і г.д.

97

екая дзеяздольнасць наступаладля мужчын з 18-гадовага, для жанчын - з 13-гадовага ўзросту.

Цэнтральнае месца ў грамадзянскім праве займалі нормы рэчавага і абавязацельнага права. Аб'ектамі рэчавага права былі маёнткі з залежнымі людзьмі, ворныя землі, лясы, сена- жаці, азёры, рэкі, прадукты сельскай гаспадаркі, прадметы рамеснай вытворчасці і г.д. У XVI ст. былі вядомы наступ- ныя правы на рэчы: уласнасць (трыманне, уладанне), заклад (застава) і сервітут.

У адпаведнасці з прававой рэгламентацыяй зямельныя ўладанні феадалаў падзяляліся на тры асноўныя катэгорыі: вотчыны, або дзедзіны; маёнткі, выслужаныя або атрыманыя ў карыстанне (трыманне) на поўны ці ўмоўны тэрмін ("до живота", "до волй господарской"); маёнткі навечна ("купленины"). Права распараджэння гэтымі катэгорыямі нерухомай маёмасці не было аднолькавым. Калі "купленйной" уладар мог распараджацца цапкам, то ў адно- сінахда маёнткаў, якія былі набыты іншым шляхам, існавалі пэўныя абмежаванні.

Уладанне ў адрозненне ад уласнасці азначала фактычнае валоданне маёмасцю з абмежаванымі правамі на распара- джэнне ею. Уладанне і ўласнасць аднолькава падлягалі судо- вай абароне. Напрыклад, уладальнік зямлі мог прад'явіць іск да ўласніка, калі той самаўпраўна зняў ураджай ці прычыніў уладальніку іншую шкоду. Узмацненне прававой абароны упадання і магчымасць ператварэння яго пры пэўных умовах у прыватную ўласнасць сведчылі аб паступовым перара- станні права феадальнай уласнасці ў буржуазную.

Глыбокія змены адбыліся і ў абавязацельным праве, якое прыстасоўвалася да больш інтэнсіўнага таварна-грашовага абароту і ўзмацнення эканамічнага прыгнёту народа. Гэтаму спрыяла адсутнасць роўнасці ў абавязацельствах. Шляхта мела перавагі, а простыя, асабліва залежныя, людзі абмя- жоўваліся ў правах на заключэнне пэўных пагадненняў і ў выпадку невыканання абавязацельстваў іх маглі аддаваць крэдыторам для адпрацоўкі доўгу.

Падрабязна выкладаліся нормы, якія рэгулявалі выкананне абавязацельстваў. Закон вызначаў форму і парадак заклю-

чэння пагадненняў, тэрміны іскавай даўнасці і інш. Усе здзелкі бакі павінны былі заключаць, як правіла, у прысут- насці сведак. Пагадненні аб зямлі рабіліся ў пісьмовай форме і заносіліся ў судовыя кнігі. Пісьмовая форма прадугледжва- лася і для дагавору пазыкі на суму больш за 10 коп грошай. Абавязацельства спынялася ў выпадку выканання ці скан- чэння тэрміну яго дзеяння, з-за смерці абавязанай стараны. У апошнім выпадку доўг павінны былі плаціць ці адпрацоўваць дзеці.нябожчыка.

Для свайго часу інстытут абавязацельнага права быў вельмі развіты. Ён забяспечваў патрэбы феадальнага грамад- ства, спрыяў развіццю таварна-грашовых адносін. Таму нормы абавязацельнага права дзейнічалі і рэгулявалі грамадзян- ска-прававыя адносіны на працягу 250 гадоў і былі ўключаны ў Збор мясцовых законаў заходніх губерняў Расійскай Імпе- рыі (30-я гг. XIX ст.).

Спадчыннае права было вылучана ў Статутах як сама- стойны інстытут цывільнага права. Закон замацоўваў агуль- нае палажэнне, у адпаведнасці з якім дзеці станавіліся спад- каемцамі маёмасці сваіх бацькоў, падрабязна рэгламентаваў шматлікія пытанні, якія ўзнікалі ў практыцы афармлення спадчыны. Значна пашыралася права перадачы маёмасці па завяшчанні (тэстаменту), вызначалася кола асоб, якія не мелі права завяшчаць ці правы якіх былі абмежаваны пэўнымі ўмовамі. Па Статуце 1588 г. сямейнае права рэгулявала і за- мацоўвала асабістыя і маёмасныя адносіны, што вынікалі са шлюбу, сваяцтва, апякунства, усынаўлення і інш. Галоўную увагу закон засяроджваў на маёмасных адносінах у сям'і і на пытаннях права на спадчыну. Таму асноўнай часткай шлюб- нага пагаднення для феадалаў і іншых груп заможнага на- сельніцтва станавіўся маёмасны дагавор. Шлюбнае пагад- ненне мела некалькі этапаў: сватанне, агледзіны, заручыны, вянчанне і вяселле. Прававыя вынікі наступалі толькі пасля заручын. У шлюб маглі ўступіць асобы, якія дасягнулі пэўнага ўзросту (дзяўчаты - 13, юнакі - 18 гадоў), не былі ў другім шлюбе і ў блізкім сваяцтве паміж сабой. Дзяўчына не магла выйсці замуж без згоды бацькоў; у адваротным выпадку яна губляла права на маёмасць.

з'яўляецца законным прадстаўніком сям'і ва ўсіхдзяржаўных і судовых установах. Маёмасныя адносіны залежалі ад таго, хто і якую маёмасць уносіў у сям'ю пры уступлены ў шлюб. Калі муж прыходзіў у дом жонкі (у прымы), то яго правы распараджацца маёмасцю былі абмежаваныя, але і ў гэтым выпадку ён лічыўся гаспадаром. Дзеці, у тым ліку і дарослыя, падпарадкоўваліся бацькам, і іх маёмасныя правы пры жыцці бацькоў былі абмежаваныя. Бацькі маглі па сваёй волі выдзе- ліць дзецям частку маёмасці, але дзеці самі не маглі прыму- сіць бацькоў зрабіць гэта.

Паводле вучэння царквы шлюб спыняўся толькі пасля смерці мужа ці жонкі. Але ў XVI ст. на Беларусі правас- лаўныя маглі скасаваць шлюб як са згоды царквы, так і без яе. Дастаткова было заявіць перад свецкім ці духоўным судом або службовай асобай мясцовай адміністрацій аб узаем- ным жаданні скасаваць шлюб. Мяшчане рабілі запіс аб ска- саванні шлюбу ў гарадскім магістраце. Скасаванне шлюбу паміж сялянамі ажыццяўлялася царквой, ураднікам мясцовай адміністрацыі ці феадалам.

3 сямейным і цывільным правам было непарыўна звязана права апякунскае. Яму ў Статуце прысвечана 15 артыкулаў. Закон вызначаў падставы для апекі, правы і абавязкі апеку- ноў, падрабязна рэгламентаваў іншыя пытанні, звязаныя з гэтым прававым інстытутам.

У заканадаўстве Вялікага княства Літоўскага значная увага была ўдзелена нормам крымінальнага права. Вызна- чэнне злачынства фарміравалася ў залежнасці ад яго характеру і вынікаў. Напрыклад, злачынствы супраць здароўя, неда- тыкальнасці асобы і маёмасці вызначаліся як гвалт, крыўда, зладзейства, шкода; злачынныя дзеянні наогул - "выступ нз права", "злочинство", "вина". Вызначэнне паняцця злачынства, блізкае сучаснаму "праступак", упершыню сустракаецца ў прывілеі 1447 г.

Эвалюцыя разумения і трактоўкі паняцця "злачынства" спачатку як "шкода", а потым як "выступ з права земскага" выразна прасочваецца пры вывучэнні зместу Судзебніка Казіміра 1468 г.

супрацьпраўнае і грамадска небяспечнае дзеянне). У гэтым жа акце заканадаўца імкнецца абмежаваць пазасудовую расправу.

Суб'ектамі злачынства маглі быць пэўныя асобы і групы людзей, якія адказвалі за чужую віну. Калектыўная адказ- насць (сям'і, вёскі, воласці, горада) бьша зручным сродкам прымусу феадальна-залежных людзей да пакорнасці, усталя- вання кругавой парукі, накіраванай на падтрыманне зручнага для феадалаў парадку. Статут 1588 г. зрабіў спробу абмежаваць адказнасць за чужую віну, абвясціўшы прынцып aca- бістай адказнасці віноўнай асобы. Згодна з законам суб'єктам злачынства мог быць толькі чалавек. Псіхічна хворыя, а так- сама асобы, якія не дасягнулі пэўнага ўзросту, да адказнасці не прыцягваліся. Калі Статут 1566 г. прадугледжваў кры- мінальную адказнасць пасля 14 гадоў, то Статут 1588 г. - пасля 16. Закон размяжоўваў віну наўмысную і ненаўмыс- ную. Ненаўмысная віна ў шэрагу выпадкаў прадугледжвала маёмасную адказнасць (пакрыццё страт, шкоды). Пры адсут- насці віны крымінальнае пакаранне не ўжывалася. Для пра- вільнага вызначэння ступені віны суд павінен быў вызначыць прычынную сувязь паміж дзеяннямі вінаватай асобы і іх вы- нікамі.

Першая спроба сфармуляваць прэзумпцыю невінаватасці была зроблена ў Статуце 1566 r., а Статут 1588 г. пашырыў гэтае правіла і на простых людзей. Атрымалі сваё прававое замацаванне ў Статуце і такія інстытуты, як неабходная аба- рона і крайняя неабходнасць, рэцыдыў.

Крымінальнае права XVI ст. выразна не размяжоўвала стадыі злачыннай дзейнасці, хаця і адрознівала намер, пад- рыхтоўку, замах, якія караліся толькі ў прадугледжаных законам выпадках. Акрамя таго, Статутам 1588 г. вызначалася пакаранне ў залежнасці ад ступені ўдзелу асобы ў злачынст- ве. Адрознівалася простае саўдзельніцтва, калі ўсе ўдзельнікі былі выканаўцамі злачынства, і складанае, пры якім адны дзейнічалі як падбухторшчыкі, другія - як выканаўцы, трэція - як памагатыя. Падбухторшчык падзяляў крымінальную адказнасць з забойцам. He лічыўся ўдзельнікам злачынства слуга, які суправаджаў свайго феадала пры наездзе на чужы ма-

ёнтак, а таксама слуга, які параніў ці забіў чалавека, абара- няючы свайго гаспадара. Самастойным відам злачынства лічылася ўкрыццё злачынцы.

У залежнасці ад аб'ектаў злачыннага замаху злачынствы, якія былі прадугледжаны Статутам, падзяляліся на дзяр- жаўныя, супраць парадку кіравання і правасуддзя, царквы, маралі, жыцця, здароўя і гонару людзей, ваенныя, замах на маёмасць, злачынствы слуг і феадальна-залежных людзей супраць феадалаў. Найбольш цяжкімі лічыліся злачынствы супраць дзяржавы і рэлігіі. Да першых адносіліся дзяржаўная здрада, змова супраць вялікага князя, паўстанне, дзяржаўны пераварот, абраза гаспадара. Да рэлігійных злачынстваў адносіліся выхад з хрысціянства, спакушэнне хрысціян у іудзейскую ці мусульманскую рэлігію, вядзьмарства.

У залежнасці ад спосабу ўзбуджэння крымінальных спраў у судзе яны падзяляліся на тры катэгорыі: справы, якія ўзбуджаліся прадстаўнікамі дзяржаўнай улады незалежна ад наяўнасці пацярпеўшага (дзяржаўныя злачынствы, злачынствы супраць рэлігіі і маралі, супраць парадку кіравання і правасуддзя); прыватнага абвінавачання па заявах пацярпеўшых (злачынствы супраць асобы і маёмасці); змешанага абвінавачання, калі абвінаваўцамі выступалі і службовыя і прыватныя асобы. Па справах прыватнага абвінавачання, на- ват па такіх, як забойства, дапускалася прымірэнне старой.

У ліку галоўных мзт, якія дасягаліся шляхам прьшянення пакарання, можна назваць запалохванне, кампенсацыю па- цярпеўшаму прычыненай яму шкоды за кошт злачынцы ці яго блізкіх, а таксама помсту - нанясенне злачынцу шкоды (пакут). Справа ў тым, што ў феадальнай тэорыі права і ў cy- довай практыцы XVI ст. панавала меркаванне, што лепшым сродкам папярэджвання злачынстваў з'яўляецца пагроза жорсткай кары і яе публічнае ажыццяўленне. Таму ў закана- даўчыя акты ўводзіліся нормы, якія прадугледжвалі пака- ранні з выкарыстаннем жорсткіх метадаў. Сродкам запалох- вання служылі таксама і непамерныя маёмасныя спагнанні і штрафы. Пакаранне прымянялася з улікам класавай прьша- лежнасці як пацярпеўшага, так і злачынцы. Асноўнымі відамі пакарання былі маёмасныя, кара смерцю (простая і ква-

ліфікаваная); цялесныя - "пакута" (балючыя і членашкод- ніцкія); зняволенне ў вязніцы (турэмнае зняволенне); вы- гнанне ("выволанйе"), апала ("баніцыя"), пазбаўленне шля- хецкай годнасці ("інфамія") і аб'яўленне па-за законам.

Пашырэнне ідэй гуманізму садзейнічала некатораму змяк- чэнню пакаранняў, прывядзенню іх у адпаведнасць учыне- ным злачынствам. Невыпадкова ўжо ў прадмове да Статута 1588 г. указваецца на неабходнасць за злачынныя дзеянні прымяняць "слушнае каранье". Нягледзячы на гэта, за адно і тое ж злачынства простых людзей і шляхціцаў каралі па- рознаму. У гэтым выяўляўся класава-саслоўны характар феа- дальнага крымінальнага права, якое працавала на карысць феадалаў, захоўвала ўсе іх ільготы і перавагі.

Трэба заўважыць, што пакаранні, якія прымяняліся ў ад- паведнасці са Статутам BKJI 1588 r., былі больш гуманныя, чым тыя, што існавалі ў іншых еўрапейскіх краінах той эпохі. Апошняе выяўляецца ў непрымяненні смяротнай кары ў ад- носінах да цяжарных жанчын (праўда, іх пасля нараджэння дзіцяці ўсё роўна каралі смерцю), у адмове ад крымінальнага пакарання дзяцей, ва ўстанаўленні крымінальнай адказнасці шляхціца за забойства простага чалавека, у больш высокай адказнасці за злачынствы супраць жанчын, у адносна невя- лікіх тэрмінах зняволення .

Шматбаковае адлюстраванне сацыяльнай структуры феа- дальнага грамадства, у нетрах якога нараджаліся буржуазныя адносіны, прававога становішча розных слаёў насельніцтва спрыяла таму, што і праз два стагоддзі пасля выдання Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. лічыўся самым выдат- ным зводам законаў у Еўропе. "Я кажу, - пісаў вядомы па- літычны дзеяч Рэчы Паспалітай Гуга Калантай, - аб той кнізе, аб якой нельга ўспомніць без вялікага захаплення... Статут робіць павагу чалавечаму розуму... складзены так разумна, асабліва ў адносінах відаў пакарання, што яго можна лічыць самай дасканалай кнігай законаў ва ўсёй Еўропе".

Гл.: Юхо I. Крыніцы беларускаллітоўскага права. С. 168.